Her sözleşme gibi iş sözleşmeleri de işçi ya da işveren tarafından feshedilebilir. Buradaki önemli soru yapılan fesih işleminin işçi ya da işveren açısından haklı veya geçerli bir sebebe dayanıp dayanmamasıdır. Bu sorunun cevabındaki önemli ayrıntı ise işçinin işçilik haklarına hangi şartlar dâhilinde söz konusu olacağıdır. İş sözleşmesi işveren tarafından haklı olarak feshedilebileceği gibi işçi tarafından da feshedilebilir. Peki işçi tarafından iş sözleşmesi, hangi sebeplerle feshedildiğinde işçi tazminat hakkı elde edecektir?
İş Kanunu 24. madde işçinin haklı sebeple derhal fesih hakkını açıkça düzenlemiştir. Bu noktada aşağıdaki maddede yer alan durumlardan herhangi biri ya da birkaçı gerçekleştiğinde işçinin haklı sebeple fesih hakkı doğacaktır.
Madde 24 – Süresi belirli olsun veya olmasın işçi, aşağıda yazılı hallerde iş sözleşmesini sürenin bitiminden önce veya bildirim süresini beklemeksizin feshedebilir:
- Sağlık sebepleri:
- a) İş sözleşmesinin konusu olan işin yapılması işin niteliğinden doğan bir sebeple işçinin sağlığı veya yaşayışı için tehlikeli olursa.
- b) İşçinin sürekli olarak yakından ve doğrudan buluşup görüştüğü işveren yahut başka bir işçi bulaşıcı veya işçinin işi ile bağdaşmayan bir hastalığa tutulursa.
- Ahlak ve iyiniyet kurallarına uymayan haller ve benzerleri:
- a) İşveren iş sözleşmesi yapıldığı sırada bu sözleşmenin esaslı noktalarından biri hakkında yanlış vasıflar veya şartlar göstermek yahut gerçeğe uygun olmayan bilgiler vermek veya sözler söylemek suretiyle işçiyi yanıltırsa.
- b) İşveren işçinin veya ailesi üyelerinden birinin şeref ve namusuna dokunacak şekilde sözler söyler, davranışlarda bulunursa veya işçiye cinsel tacizde bulunursa.
- c) İşveren işçiye veya ailesi üyelerinden birine karşı sataşmada bulunur veya gözdağı verirse, yahut işçiyi veya ailesi üyelerinden birini kanuna karşı davranışa özendirir, kışkırtır, sürükler, yahut işçiye ve ailesi üyelerinden birine karşı hapsi gerektiren bir suç işlerse yahut işçi hakkında şeref ve haysiyet kırıcı asılsız ağır isnad veya ithamlarda bulunursa.
- d) İşçinin diğer bir işçi veya üçüncü kişiler tarafından işyerinde cinsel tacize uğraması ve bu durumu işverene bildirmesine rağmen gerekli önlemler alınmazsa.
- e) İşveren tarafından işçinin ücreti kanun hükümleri veya sözleşme şartlarına uygun olarak hesap edilmez veya ödenmezse,
- f) Ücretin parça başına veya iş tutarı üzerinden ödenmesi kararlaştırılıp da işveren tarafından işçiye yapabileceği sayı ve tutardan az iş verildiği hallerde, aradaki ücret farkı zaman esasına göre ödenerek işçinin eksik aldığı ücret karşılanmazsa, yahut çalışma şartları uygulanmazsa.
III. Zorlayıcı sebepler:
İşçinin çalıştığı işyerinde bir haftadan fazla süre ile işin durmasını gerektirecek zorlayıcı sebepler ortaya çıkarsa.
- İşçinin Sağlık Sebepleriyle İş Sözleşmesini Haklı Nedenle Feshi
İşçi lehine sağlık sebepleri ile fesih hakkının doğabilmesi için yapılan işin, işçinin yaşamını ya da sağlığını tehlikeye sokması gerekmektedir. Burada bahse konu tehlikenin işin niteliğinden kaynaklanması gerekir. Örneğin sürekli olarak yapılan işin tüm tedbirler alınsa dahi işçinin tehlikeli bir madde soluması sebebiyle solunum yolunda kalıcı ve tehlikeli bir hastalığa yol açması sağlık sebebiyle haklı fesih hakkını ortaya çıkaracaktır.
İşverenin ya da başka bir işçinin sürekli olarak bulaşıcı bir hastalığa sahip olması, bu hastalığın işçi için ciddi bir tehlike oluşturması, işçinin bulaşıcı hastalık taşıyan kişiyle sürekli bir arada çalışmaya devam etmesi de bir başka sağlık sebebiyle fesih hakkının doğmasına yol açar. Buradaki bulaşıcı hastalığın işin mahiyeti ile alakalı olması aranmaz.
- Ahlak Ve İyiniyet Kurallarına Uymayan Haller Sebebiyle İşçinin Haklı Nedenle Feshi
- İşverenin İşçiyi Yanıltması
İşverenin yapılacak işin mahiyetinde, iş sözleşmesinin esaslı unsurlarında işçiyi yanılgıya düşürecek davranışları bilinçli olarak sergilemesi işçiye iş sözleşmesini haklı olarak fesih hakkını kazandırır. İşverenin iş ile ilgili her türlü esaslı noktada işçiye karşı kusurlu olarak hile yapması ve yanıltıcı davranması haklı fesih sebebidir.
- İşçinin Şeref Ve Namusuna Dokunacak Söz Ve Davranışlar İle Cinsel Ya Da Psikolojik Olarak Tacizi
İşverenin en önemli ödevlerinden birisi de işçinin her türlü kişilik hakkına saygı duyması ve bu hakların korunması için azami özenin gösterilmesini sağlamasıdır. İşçinin kendisine ya da ailesine yönelik olarak şeref ve namusu zedeleyecek her türlü söz ve davranış iş sözleşmesinin işçi tarafından haklı sebeple derhal feshi hakkını doğurur. Burada bahse konu söz ve davranışların Türk Ceza Kanunu anlamında suç niteliği taşıması gerekmez. Her somut olayda kendi özelinde değerlendirme yapılmalı ve işçinin maruz kaldığı söz ve davranışın onun hayatında şeref ve namus anlamında ne denli yaralayıcı niteliğe sahip olduğu belirlenmelidir. İşçinin her türlü maruz kaldığı cinsel taciz ya da cinsel saldırı niteliği taşıyan her söz ve davranış işçi için iş sözleşmesinin haklı sebeple derhal fesih hakkını doğurur. Burada işçinin kadın ya da erkek olması anlamında herhangi bir ayrım söz konusu değildir. Mobbing olarak günümüzde kullanılan işveren tarafından yapılan psikolojik taciz de işçinin haklı sebeple feshini ortaya çıkaran bir diğer önemli düzenlemedir. Mobbingden bahsedilebilmesi için işverenin bilinçli ve sistemli olarak işçiye işi bıraktıracak seviyede psikolojik baskısı olması gerekir. Bu baskının yalnızca işveren tarafından yapılması değil işveren vekili tarafından yapılması da aynı sonucu doğurur. İşçinin yaptığı iş sebebiyle beden ve ruh sağlığında hiçbir tehlikenin ve sağlık probleminin olmaması işverenin ödevlerinden bir diğeridir. Dolayısıyla sistematik olarak sıkça ve bilinçli olarak işçiye işi bıraktırma amacı taşıyan her türlü yoğun eylem işçiye iş sözleşmesini haklı sebeple feshetme hakkı verir.
- İşverenin Sataşması
İş Kanununda açıkça düzenlenmiş olan bu husus işverenin işçiye veya ailesinden birisine karşı tehditkar davranışlarının, sataşmalarının, korkutmasının ya da üstünlük göstermesinin işçi için o işe devam etmenin imkansız olduğunun ispatıdır. Böyle bir durumda işçiden iş sözleşmesine devam etmesi beklenemez. Buradaki sataşma hakaret, tehdit gibi sözlü olabileceği gibi, fiziki olarak saldırı anlamını taşıyacak her türlü davranışı da kapsamaktadır. İşçinin veya ailesinden birinin işveren tarafından bu tarz söz ve davranışlarda bulunması işçiye iş sözleşmesini haklı sebeple fesih hakkı verir.
- İşçinin Başka Bir İşçinin Cinsel Tacizine Maruz Kalması
İşverenin en önemli borçlarından biri de işçiyi gözetme borcudur. Bu borç sebebiyle işveren kendisi ile işçi arasındaki ilişkiye gösterdiği özeni aynı işyerinde çalışan tüm işçilerin arasındaki ilişkiye de göstermelidir. Haklı fesih hakkının doğabilmesi için cinsel tacize maruz kalmış olan işçinin bu durumu işverenine bildirmesi gerekir. İşveren bildirime rağmen herhangi bir tedbir almamış ya da konuya ilişkin olarak herhangi bir olumlu davranışta bulunmamış ise artık işverenin de sorumluluğundan söz etmek gerekir. Her ne kadar ceza hukuku anlamında buradaki cinsel tacizin faili ya da şüphelisi işveren olmasa da gözetme borcuna aykırılık içeren bu husus sebebiyle işçi iş sözleşmesini haklı olarak derhal feshedebilir.
- İşverenin Ücret Ödememesi
İş sözleşmesinin iki temel unsurundan biri olan ücretin işçiye tam ve zamanında ödenmesi gerekir. İşverenin işçinin ücretini tam ve zamanında ödememesi iş sözleşmesinin esaslı ediminin yerine getirilmemesi olduğundan işçi yerine getirilmeyen edim sebebiyle haklı olarak derhal iş sözleşmesini feshedebilir. Nitekim işçinin çalışmaktaki temel gayesi ücretini hak ederek yaşamını sürdürmektir. Dolayısıyla ücretin ödenmemesi iş sözleşmesini derhal feshi için haklı bir sebeptir. Bunun yanı sıra işçinin ücreti ödenirken kanundan kaynaklanan ya da iş yeri uygulaması haline gelmiş olan yan hakların da tam olarak ve zamanında ödenmesi gerekir. İşçinin rızası olmadan ücrette indirim yapılması, ücretin tam olmakla beraber zamanında verilmemiş olması, sigorta primlerinin düzenli ve tam ödenmemesi gibi sebepler iş sözleşmesinin işçi tarafından feshinin haklı sebepleridir.
- Çalışma Koşullarının Uygulanmaması
İş sözleşmesinin yapıldığı sırada görüşülen ve anlaşılan iş şartlarında esaslı olarak bir değişiklik yapılması ya da iş şartlarının tamamen başkalaştırılması yasada sayılan bir diğer haklı fesih sebebidir. Örneğin Çifte bordro diye adlandırdığımız, işçinin maaşının bir kısmının sigorta primlerinin düşük ödenmesi amacıyla bankaya yatırılması ve kalan kısmının elden verilmesi işçinin haklarına bir tecavüzdür. İş sağlığı ve Güvenliği mevzuatına aykırı koşullarda işçinin çalışmasının istenmesi de bu haklı sebeplere örnektir.
- Zorlayıcı Sebepler
Zorlayıcı sebepten bahsedilebilmesi için buradaki zorlayıcı sebebin işçiden ya da işçinin bulunduğu çevreden değil işyerinden ve yapılan iş sebebiyle ortaya çıkması gerekir. İşverenin açısından ortaya çıkan bu zorlayıcı sebepten dolayı işçinin iş görme edimini yerine getirebileceği bir ortam bulunmuyor ise işçi iş sözleşmesini haklı olarak derhal feshedebilir. İş akdinin askıya alınması zorlayıcı nedene karşı işverenin alabileceği bir tedbirdir. Bu durumda işçi bir hafta içerisinde bu askıya alma sebebiyle fesih hakkını kullanmaz ise askı hali devam edebilir. İşçinin zorlayıcı sebep ile haklı fesih ile sözleşmeyi sona erdirebilmesi için yasal süreleri içinde ya da makul sürede iş sözleşmesini feshetmesi gereklidir.