Özel hukuk alanındaki davalarda temel kural taleple bağlılık ilkesidir. Mahkeme yalnızca tarafların getirdiği ve iddia ettiği taleplerle bağlıdır ve hakim kendisi bir eksik husus tespit etse bile tarafların talebi olmaksızın bu hususlarla ilgili işlem yapamaz, hakim sadece bazı eksik kısımların aydınlatılmasını isteyebilir. Bu ana kuralın istisnası ise re’sen araştırma ilkesidir. Ana kuralın aksine hakim kamu düzeninin korunması ve kamu yararını öngördüğü her hususta re’sen araştırma yapma yetkisine sahiptir. Taraflarca getirilme ve talebe bağlılık ilkelerinin aksine hakim kamu düzeninin korunması ve kamu yararını yakından ilgilendiren bir konu olduğunda kendisi araştırma yapma ve takdir etme yetkisine sahiptir. Bu ilkenin en geniş uygulama alanı bulduğu özel hukuk alanı ise şüphesiz aile hukukudur. Evliliğin butlanı, küçüğün velayeti, kısıtlının korunması, babalık davası, soybağının reddi gibi kamu düzenini yakından ilgilendiren ve hakimin re’sen araştırma yetkisinin olduğu dava tiplerinin neredeyse tamamı aile hukukuna tabidir. Bu sebepledir ki özellikle aile mahkemesi hakimlerinin diğer hakimlerden ayrılması gerekmektedir. Aile mahkemesi örnek verdiğimiz ve daha nicesi olan konularda kamu düzeninin korunması gerektiği kanaatine varırsa re’sen araştırma yetkisini tek başına kullanabilir. Örneğin gerekli görülmesi halinde dosyadaki bazı hususların bilirkişi tarafından incelenmesini isteyebilir, taraflarca ileri sürülmeyen delillerin toplanmasını sağlayabilir ya da uzman görüşüne başvurabilir. Tüm bu işlemler tarafların talebi olmasa bile hakim tarafından re’sen araştırılabilir ve hakkaniyet gereği en adaletli karara ulaşmak bakımından aile mahkemesi hakimine yol gösterici olabilir.
Aile mahkemeleri denildiğinde en çok aklımıza gelen dava tipi boşanmadır. Hakimin bu davalarda da re’sen araştırma yetkisi vardır. Aile toplumun temelidir ve devlet tarafından korunmaktadır. Yürürlükteki tüm mevzuatımız aile kavramının korunması temelini taşımaktadır. Türk Medeni Kanunu başta olmak üzere, sosyal güvenlik hukuku, ceza hukuku gibi alanlarda da evlilik ve aile kavramının yer aldığını ve ailenin korunması için çeşitli hükümler bulunduğunu görmek mümkündür. Bu sebepledir ki boşanma davasının sonucu olarak bir aile birliğini sona erdirmek söz konusu olduğundan hakimler bu davalarda karar verirken tarafların taleplerinin dışında araştırma yapabilirler. Özellikle boşanma davalarında velayet hükümlerinin uygulanacağı dosyalarda hakimlerin re’sen araştırma yetkilerini kullandıkları sıklıkla görülmektedir. Taraflardan hiçbirinin aksine bir talebi olmasa bile aile mahkemesi hakiminin çocuğun üstün yararını gözeterek araştırma yapması mümkündür. Bu araştırmayı bizzat kendisi yapabileceği gibi Adalet Bakanlığı vasıtasıyla gerekli birimlere de yaptırması mümkündür. Örnek vermek gerekirse çocuğun üstün yararı gereği çocuğun velayeti hususunda ebeveynlerden hangisinin fiziki koşullarının daha verimli olduğunun tespiti için hakim kendisi keşif düzenleyip ebeveynlerin evlerini gezebileceği gibi bunu bir sosyal izlemciden de talep edebilir. Bizzat evlerin görülmesini gerekli görmese bile fiziki koşulların tespiti için taraflardan maddi deliller talep edebilir. Bu konuların tamamı taraflarca talep edilmese bile aile mahkemesi hakimi tarafından re’sen araştırılabilir.
“D. Boşanmada yargılama usulü
Madde 184-
Boşanmada yargılama, aşağıdaki kurallar saklı kalmak üzere Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanununa tâbidir:
1. Hâkim, boşanma veya ayrılık davasının dayandığı olguların varlığına vicdanen kanaat getirmedikçe, bunları ispatlanmış sayamaz.
2. Hâkim, bu olgular hakkında gerek re’sen, gerek istem üzerine taraflara yemin öneremez.
3. Tarafların bu konudaki her türlü ikrarları hâkimi bağlamaz.
4. Hâkim, kanıtları serbestçe takdir eder.
5. Boşanma veya ayrılığın fer’î sonuçlarına ilişkin anlaşmalar, hâkim tarafından onaylanmadıkça geçerli olmaz.
6. Hâkim, taraflardan birinin istemi üzerine duruşmanın gizli yapılmasına karar verebilir.”
Türk Medeni Kanunu’nun yukarıda paylaştığımız maddesi uyarınca hakimin karar verirken mutlaka vicdani kanaatini de ortaya koyması emredilmiştir. Taraflarca sunulmamış olan delillerin toplanması ve araştırılması hakimin vicdani kanaat bakımından değerlendirme yapması bakımından da çok önemlidir. Bu sebeple hakim kanun maddesinin diğer fıkralarında da vurgulandığı gibi tarafların ikrarları ile dahi bağlı değildir.
Re’sen araştırma ilkesinin en temel amacı hakimin yargılama sırasında maddi gerçeğe ulaşmasının sağlanmasıdır. Kamu düzenini ve kamu yararını içerir her konuda aile hakiminin karar verirken maddi gerçeğe ulaşması çok mühimdir. Verilecek kararların hakkaniyetli ve yasaya uygun olması bakımından re’sen araştırma ilkesinin hukuk doktrininde önemli bir yeri olduğu kanaatindeyiz.